Zabrał ich ogień… Piekło więzienia na Radogoszczu

Koncepcja wystawy „Zabrał ich ogień… Piekło więzienia na Radogoszczu w świetle losów ludności Kraju Warty w okresie II wojny światowej. Dotychczasowe wystawy stałe w Oddziale Martyrologii Radogoszcz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi zawsze pełniły ważne funkcje edukacyjne i poznawcze. To dzięki nim mieszkańcy Łodzi i całego regionu czerpali wiedzę o losach polskich obywateli w okresie II wojny światowej. Choć historia, o której opowiadają się nie zmieniła, to jednak zmianom ulegają formy jej przedstawiania. Obecne trendy w muzealnictwie i popularyzacji historii wymagają więc daleko idących zmian w organizacji wystaw, ich tematyki oraz użytych środków przekazu. Ponadto wieloletnie już obserwacje wskazują iż Oddział Martyrologii Radogoszcz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi jest niedostatecznie identyfikowany nie tylko przez gości z całej Polski, ale także niejednokrotnie przez samych mieszkańców miasta. Dzieje się tak pomimo wyjątkowego i historycznego znaczenia miejsca, które łączy w sobie tragiczne losy polskiej ludności w okresie II wojny światowej, a także osobiste tragedie jednostek. Koniecznością jest zatem wprowadzenie niezbędnych zmian respektujących zarówno wyniki badań, jak i współczesne aspekty muzealnictwa. Wobec tego wyzwania naczelnym zadaniem jest przystosowanie miejsca, jakim jest dawne więzienie na Radogoszczu. Trzeba podkreślić historyczność miejsca, którego nie kreujemy, lecz wykorzystujemy to, co pozostawiła po sobie przeszłość. Naszym celem jest przywrócenie historycznej pamięci o Rozszerzonym Więzieniu Policyjnym i tragedii jaka w nim się wydarzyła – o spaleniu więzienia wraz z przebywającymi w nim ludźmi z 17 na 18 stycznia 1945 r., wówczas w pożarze zginęło ok. 1500 osób. Ostatecznym celem powinno być wzbudzenie wśród odwiedzających poczucia, że znajdują się w miejscu naznaczonym krwią i cierpieniem. Jednocześnie zależy nam na tym, aby wzbudzało refleksje na temat wartości humanistycznych i godności ludzkiej tak mocno sponiewieranych w czasie wojny. Ma być to zatem przestroga przed poszukiwaniem w wojnie jakichkolwiek wartości pozytywnych. Wystawa ma jednak mieć nie tylko charakter poznawczy i wychowawczy, ale także być swoistym miejscem pamięci. Powinna zawierać w sobie elementy służące refleksji i zadumie. Nowa ekspozycja ma pokazać specyfikę Kraju Warty, czyli terenów bezpośrednio włączonych do III Rzeszy. To istotne w kontekście wyraźnych różnic między rzeczywistością okupacyjną na terenie Generalnego Gubernatorstwa, a terenami wcielonymi do Rzeszy. Nie wszystkie bowiem doświadczenia mieszkańców Generalnego Gubernatorstwa da się przełożyć na codzienność Kraju Warty. Skupianie się wyłącznie na jednym elemencie rzeczywistości okupacyjnej powoduje zubożenie obrazu wojny. Niestety w edukacji dostrzegalne jest patrzenie na II wojnę światową wyłącznie z perspektywy Generalnego Gubernatorstwa. Nowa wystawa odgrywałaby więc ważną rolę w odwróceniu tego trendu i pokazaniu złożoności losów ludności zamieszkałej na ziemiach polskich zajętych przez Niemców w 1939 roku. Aranżując nową ekspozycję, nie naruszamy historycznej tkanki miejsca. Jednakowoż przebudowania wymagać będą istniejące sale wystawiennicze. Po konsultacjach z architektem i konserwatorem zabytków ustalone zostało, że usunięciu ulec mogą ściany działowe w układzie Wschód-Zachód, co zapewni większe możliwości aranżacyjne. Według założeń narracja winna zaczynać się w dzisiejszym holu głównym i budować wrażenie labiryntu mieszczącego się w pozostałej części budynku. Projekt modernizacji zakłada powstanie jednej wystawy stałej w miejsce obecnie istniejących dwóch wystaw. Stanowić ona będzie spójną narrację dotyczącą historii miejsca, ludzi i tragedii. Przełamaniem dotychczasowej konwencji będzie zastosowanie problemowo-chronologicznego układu. Jednocześnie chcemy zerwać z narracją opierająca się o faktografię i jedynie polityczny wymiar wydarzeń na rzecz historii jednostek, ich codzienności i osobistego doświadczenia wojny. Koncepcja zakłada symboliczny podział na pięć części. Wprowadzająca część dotyczyć będzie sytuacji w okupowanym Kraju Warty (oś wystawy w formie ulicy z czasów wojny, umiejscowionej w sali o wymiarach 25 x 8). Z centralnej części wystawy biogramy poszczególnych więźniów będą wstępem do dalszych elementów ekspozycji dotyczących więzienia, ich historie będą punktem wyjścia do opowieści o przyczynach osadzenia. W ten sposób chcemy przedstawić funkcjonowanie systemu represji politycznych, ekonomicznych i społecznych wobec ludności polskiej na ziemiach bezpośrednio wcielonych do III Rzeszy. Tak przeprowadzona narracja będzie pokazywała, że na wielką historię składają się losy jednostek, co nada wystawie bardziej osobisty charakter i ułatwi zwiedzającym identyfikację z ofiarami. Jedna z części przedstawiać będzie przedwojenną historię miejsca oraz utworzenie hitlerowskiego Rozszerzonego Więzienia Policyjnego. Kolejna przedstawiać będzie warunki życia w więzieniu, jego organizację. Następna skoncentruje się na ukazaniu sylwetek ofiar i oprawców – wybranych przedstawicieli administracji więziennej. Ostatnia ukaże tragiczny epilog funkcjonowania więzienia. Masakra więźniów, która rozegrała się 17 stycznia 1945 r., w przeddzień wkroczenia Armii Czerwonej do Łodzi, była przykładem wyjątkowo cynicznego i bestialskiego postępowania nazistowskiej administracji więzienia. Ta część wystawy będzie miała szczególnie emocjonalny charakter. Zrekonstruowane wydarzenia podane będą w chłodny, reporterski, uwzględniający jak najwięcej szczegółów, sposób. Punktem kulminacyjnym będzie projekcja filmu nakręconego tuż po wkroczeniu Armii Czerwonej na teren więzienia, który ukazuje pogorzelisko radogoskie. Ze względu na wyjątkowo drastyczne zdjęcia, będzie on udostępniony powyżej 18. roku życia (w wyjątkowych przypadkach dla młodszych zwiedzających w zorganizowanych grupach licealnych lub za zgodą i pod opieką dorosłych). Zwieńczeniem ekspozycji będzie memorialna część, przedstawiająca fotografie ofiar. Założeniem koncepcji nowej ekspozycji jest oparcie narracji na pojedynczych, możliwie najbardziej wyeksponowanych pamiątkach. Dodatkowo wystawę uzupełniać będą rekonstrukcje pojedynczych przedmiotów i częściowo pomieszczeń więziennych w partii dotyczącej życia codziennego. Emocje na wystawie budować będzie gra światła i dźwięku, wprowadzając zwiedzającego w nastrój zadumy i refleksji. Założeniem nowej ekspozycji jest ograniczenie do minimum treści pisanych na rzecz bardziej wpływającego na emocje sposobu podawania informacji. Dla zwiedzających dostępny będzie audio-przewodnik (w kilku wersjach językowych), prowadzący narrację historyczną, kompatybilną z pokazywaną treścią